Jelenia Góra prekursorem gimnastyki nowożytnej

Za ojca nowożytnej gimnastyki sportowej uważa się Friedricha Ludwiga Jahna (1778 – 1852), urodzonego w Prusach, późniejszego dowódcę wojskowego w czasie wojen napoleońskich. On to chcąc podnieść morale i sprawność fizyczną pruskich młodzieńców założył w 1811 roku w Berlinie związek gimnastyczny "Tumverein". Aktywnie uczestniczył też w tworzeniu wolnego korpusu Lützowa, od 1813 roku. Wynalazł wiele przyrządów gimnastycznych, m.in. drążek i poręcze równoległe, do ćwiczeń. W pierwszych zajęciach gimnastycznych prowadzonych przez Jahna, brali udział także mieszkańcy Kotliny Jeleniogórskiej, w tym późniejszy właściciel dóbr ziemskich z Dziwiszowa Tschörner, dyrektor gimnazjum Lampart i doktor Führböter.

Idee zdrowego i silnego rekruta błyskawicznie rozpowszechniały się na terenie Prus okupowanych przez wojska francuskie. Szybko dotarły także pod Karkonosze do Jeleniej Góry, do miejscowego gimnazjum, do którego uczęszczało wielu młodych chłopców. W tym czasie, od 1807 roku, rektorem szkoły był Körber, a prorektorem Besser. Wśród nauczycieli tej szacownej ewangelickiej szkoły, powstałej w tym samym czasie co Kościół Łaski, był też starszy nauczyciel Ender (od 1833 roku prorektor, a w latach 50. XIX wieku, przejściowy dyrektor). To on zaczął zbierać fundusze na zbudowanie placu gimnastycznego dla uczniów gimnazjum (dzisiejszy Zespół Szkół Licealnych i Zawodowych nr 2 przy ul. 1.Maja). Od magistratu Miasta Jeleniej Góry w 1817 roku otrzymał w dzierżawę, za roczny czynsz wynoszący 24 talary, teren na Wzgórzu Kościuszki, na którym, od 1772 roku prokonsul Schönau urządzał park miejski. Starania młodego nauczyciela wsparł, m.in. hrabia Leopold Gotard Schaffgotsch z Cieplic (finansowo i materialnie). Ten sam, który od urzędu pruskiego odkupił w 1812 roku pusty po sekularyzacji klasztor pocysterski w Cieplicach, a później umieścił tam swoją Bibliotekę Majoracką i zbiory.

Ender przy pomocy m.in. młodzieży szkolnej wyrównał pozyskany plac na Wzgórzu, a z pozyskanych od darczyńców środków zbudował szopę na przyrządy gimnastyczne i zakupił niezbędne sprzęty. Drewno budowlane pozyskał nieodpłatnie od pani von Steckow z Rząśnika i pana Thomanna z Dziwiszowa. Pierwsze zajęcia gimnastyczne, ze względu na złą pogodę, odbyły się pod dachem w sali Bractwa Strzeleckiego 26 listopada 1817 roku. Na placu gimnastycznym wszystko było gotowe w 1818 roku. Ćwiczenia odbywały się tam do pierwszych chłodów. Na zimę 1818/1819 przeniesiono je do wspomnianej wyżej sali Bractwa Strzeleckiego, znajdującej się na placu przy obecnej ulicy Piłsudskiego, w miejscu dzisiejszego Teatru Norwida (ani tej budowli, ani ul. Wojska Polskiego jeszcze nie było).

Niestety wiosną 1819 roku inicjatywa Endera legła w gruzach. Oto bowiem student z Jeny Karl Ludwig Sand, radykalny bojownik o wolność i jedność Niemiec, związany z ruchem gimnastycznym, zasztyletował pisarza Augusta von Kutzebue'go, którego posądzano o szpiegostwo na rzecz Rosji. Władze uznały, że za to wydarzenie winę ponosi także doktor Friedrich Jahn, którego wykłady powodowały zakłócenia porządku państwowego, nawoływały do zlikwidowania monarchii i podważały idee jedności Niemiec. Prekursor sztuki gimnastycznej trafił na krótko do więzienia, a w Prusach zabroniono prowadzenia ćwiczeń gimnastycznych. Plac na Wzgórzu Kościuszki w Jeleniej Górze zamarł prawie na 20 lat.

Dopiero w 1839 roku, król Fryderyk Wilhelm IV pozwolił na ponowne prowadzenie zajęć gimnastycznych. W Jeleniej Górze powstało stowarzyszenie gimnastyczne i odnowiono plac na Wzgórzu Kościuszki. Znowu pojawiła się na nim młodzież z gimnazjum, a także dzieci ze szkoły elementarnej. Zbudowano nową salę gimnastyczną, gdzie odbywały się ćwiczenia. Od 1861 roku zajęcia gimnastyczne stały się obowiązkowe w szkołach. Na tej bazie, 6 kwietnia 1861 roku, powstał pierwszy w mieście gimnastyczny klub sportowy, którego hasłem było: " Frisch, frei, fröhlich, fromm". Gimnastycy w 1864 roku utworzyli pierwszą ochotniczą, ale prawie profesjonalną, jednostkę straży pożarnej.

Klub sportowy był kuźnią ludzi zdrowych, wyćwiczonych i sprawnych fizycznie, którzy zasilali, m.in. szeregi pruskiej armii. Takich klubów i towarzystw na terenie Niemiec było bez liku. Podobne stowarzyszenia tworzyły się też w sąsiednich Austro – Węgrzech. W tym wielonarodowym państwie także Słowianie zaczęli tworzyć własne towarzystwa gimnastyczne, które miały stać się kuźnią późniejszych oddziałów zbrojnych, powstających państw narodowych. W 1862 roku, w Pradze powstało Towarzystwo Gimnastyczne "Sokol". Później podobne utworzono w Słowenii. W dniu 7 lutego 1867 roku, tj. 150 lat temu powstało we Lwowie Polskie Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół". Oddziały Towarzystwa tworzono we wszystkich miastach i miasteczkach Galicji. Na ich wzór powstały podobne w Wielkim Księstwie Poznańskim.

Sport i gimnastyka walnie przyczyniły się do podtrzymania siły witalnej okupowanej i podzielonej Polski. Polskie towarzystwa gimnastyczne coraz bardziej przypominały paramilitarne oddziały. Odbywały szkolenia i zajęcia pod hasłem "Czołem ojczyźnie, szponem wrogowi". Umiejętności gimnastyczne (sprawnościowe) wyniesione z "Sokoła", walnie przyczyniły się do odzyskania przez Polskę niepodległości, czego setną rocznicę będziemy obchodzili w przyszłym roku.

W Jeleniej Górze natomiast 26 listopada 1867 roku obchodzono 50.lecie pierwszych zajęć gimnastycznych. Dzień ten nazwano "Świętem Gimnastyki". Uroczystości odbyły się w nowej sali gimnastycznej, do której zaproszono wielu gości, w tym sędziwego już inicjatora zajęć gimnastycznych w Jeleniej Górze - Endera. W imprezie wzięło udział ponad 100 osób, z których wiele było weteranami jeleniogórskiego sportu.