Sztuka Królewska, Masoneria, Wolnomularstwo – te wszystkie fascynujące nazwy odnoszą się do jednej organizacji społecznej, która na przestrzeni wieków rozpalała wyobraźnie i pobudzała ciekawość profanów, ludzi „zwykłych”, nie należących do tego ekskluzywnego grona. Tajemnicze i niedostępne dla większości ludzi loże masońskie do dzisiaj stanowią frapujący temat. Przez wieki ich trzon tworzyli członkowie wyższych sfer, nierzadko sprawujący władzę. Głównym celem głoszonym przez masonów był rozwój moralny, intelektualny i duchowy, a przynależność do loży i otaczanie się ludźmi o podobnych wartościach miały pomóc w tym procesie. Dlatego też jedynie człowiek „wolny i dobry”, skłonny pracować nad sobą, mógł zostać członkiem loży. Według zasad mógł nim zostać każdy bez względu na pochodzenie, jednak należeli do nich głównie bogaci przedstawiciele kupiectwa, ludzie nauki oraz szlacheckiego pochodzenia. Do dziś zachowane barwne, ale nie zawsze prawdziwe opowieści o obrzędach inicjacyjnych i karach za ujawnienie tajemnic loży, sprawiają, że postrzegani byli za stowarzyszenie niebezpieczne i świętokradcze. Ważną rolę odgrywały obrzędy i ceremonie, których przebieg był starannie strzeżony, aby osoby postronne nie poznały ich tajemnic.
Samodzielne loże masońskie w Europie zaczęły powstawać w XVII w. na terenach Anglii i Szkocji, a w kolejnych latach także na terenie innych krajów. W Warszawie pierwsza loża powstała już w 1721 roku, natomiast pierwszą na terenie obecnego Dolnego Śląska była loża „Zu den drei Totengerippen“, założona w 1742 roku we Wrocławiu. W XVIII wieku powstały także loże w Kowarach, Głogowie i Kamiennej Górze. Najstarsza z nich loża kowarska, „Zu den drei Felsen”, założona w 1762 roku, w niecały rok później po otrzymaniu patentu zaczęła działać na terenie Jeleniej Góry. Ze względu na numer nadanego patentu uważa się ją za druga najstarszą lożę na terenie Śląska. Prace w jeleniogórskiej loży trwały do 1935 roku. W późniejszych latach działała tez loża „Zur heissen Quelle” im Orient Hirschberg („Pod Gorącym Źródłem” na wschodzie Jeleniej Góry).
Z racji swojego ekskluzywnego charakteru, nieodłączną cechą masonerii były tajne symbole i hasła, które pozwalały członkom na rozpoznanie braci oraz wyrażanie ich filozofii życiowej. Najbardziej zauważalnym przykładem są elementy architektoniczne przedstawiające symbole masońskie, z których najczęściej występuje cyrkiel i kątownica. Stosunkowo mało rozpoznana jest tematyka malarstwa i rzeźby wolnomularskiej, szeroko rozpowszechniona natomiast była sztuka medalierska i mennicza. Wytwarzano insygnia lożowe, medale pamiątkowe z okazji rozmaitych świąt i wydarzeń, jak również monety z szlachetnych kruszców. Ważnym elementem była poezja oraz pieśni, które śpiewano na zebraniach. Znana jest pochodząca z biblioteki loży masońskiej w Sulęcinie broszura z pieśniami zawierająca utwory, których autorem był Christian Jacob Salice-Contessa, jeden z pierwszych znanych jeleniogórskich masonów.
W zbiorach Działu Szkła Artystycznego Muzeum Karkonoskiego zachowała się grupa ponad dwudziestu obiektów szklanych (szklanice, pucharki) dekorowanych symbolami masońskimi. Część z nich pochodzi z przedwojennych zbiorów Muzeum. Z tego powodu można przypuszczać, że były związane z miejscowymi lożami. Niektóre szkła zdobione są rytowanymi inicjałami, prawdopodobnie nazwiskami ich właścicieli.
Szkła zdobione symboliką masońską mogły służyć jako element dekoracji loży, obiekt symboliczny świadczący o przynależności właściciela do loży lub być używane w obrzędach. Poniżej przybliżone zostaną dwa z nich, bogato zdobione symbolami.
Eksponat o numerze MJG/PS/1184 (fot. 1-2) to kielich wykonany ze szkła ołowiowego, przezroczystego, profilowany 8-bocznie, na spodzie podstawy znajduje się rzeźbiona gwiazda 16-ramienna. Na czarze dookolnie rytowane matowe i przezroczyste symbole masońskie. Między innymi pojawia się klucz o trójkątnym uszku, półksiężyc, słońce, 2 skrzyżowane pióra, zamknięta księga z napisem BIBLIA, nad nią kielnia. Przedstawiony jest także najpowszechniejszy symbol - skrzyżowane kątownica i cyrkiel. Po stronie awersu pod rytowaną opaską (pas?) u dołu czary rytowany monogram F.V.G. – inicjały właściciela.
Kielich ten pochodzi ze zbiorów poniemieckich. Przypuszczalnie pochodził z jednej z miejscowych lóż. Wykonany został na terenie Śląska i datowany jest na pierwsza połowę XIX wieku.
Kolejnym obiektem, o numerze MJG/S/3423 (fot. 3-4), jest szklanica w oryginalnym kształcie. Na płaskiej okrągłej podstawie posadowiony jest baniasty brzusiec, rzeźbiony w siatkę ostrosłupową, przechodzący następnie w wydłużoną szyjkę, żłobioną w dolnej części. W górnej części znajdują się dookolnie matowo rytowane symbole masońskie, które przedstawiają: ołtarz flankowany dwoma kolumnami, na nim postument z cyrklem i kątownicą, w górze po bokach słońce i księżyc w otoku gwiazd, dwa trójkąty, w jednym oko, w drugim litera G; piec, a na nim poziomica, kielnia, młotek i kilof, powyżej krzyżujące się pióra, szable i klucze. Obok kapliczka z trumną, skrzyżowanymi kośćmi i czaszką. Kolejno widnieje 3-stopniowy postument, na nim fotel pod baldachimem. Na spodzie podstawy znajduje się rytowany napis „Br. Hissbach” (fot. 5). Został wykonany pismem lustrzanym, odczytać go można patrząc do wnętrza naczynia. Prawdopodobnie jest to nazwisko właściciela szklanicy i członka loży.
Szklanica została w latach 70. XX w. Datowana jest na 2 połowę XIX w., nie było informacji na temat jej pochodzenia. W katalogu sprzedaży Huty Josephine z 1900 r. przedstawione są szklanice ze zdobieniami masońskimi, w tym jedna o numerze formy 1246 i numerze dekoracji G.31, w formie i zdobieniach identyczna z obiektem MJG/S/3423, co daje podstawę do uznania jej za wyrób Huty Josephine, która, według źródeł archiwalnych, szkła masońskie produkowała od 1846 roku.
Bogata symbolika, którą posługiwali się masoni czerpała z tradycji murarskich (stąd narzędzia), a także symboliki alchemicznej, chrześcijańskiej czy dalekiego wschodu. Część obrzędów jest obecnie publicznie udostępnionych i każdy może się z nimi zapoznać, podobnie jak z symboliką. Wyżej opisane symbole mają następujące znaczenie: klucz jest symbolem skarbnika. Słońce symbolizuje rozum i światło. Skrzyżowane pióra symbolizują sekretarza, kielnia natomiast codzienny trud pracy nad sobą. Młotek oznacza władzę, wolę, moc i działanie. Najpowszechniej spotykane i rozpoznawane symbole, kątownica i cyrkiel, symbolizują mądrość, wiedzę i nauki ścisłe. Rytowane na szklanicy krzesło stojące na stopniach i okryte baldachimem przedstawia tron mistrza loży. Trójkąt to symbol nauki. Biblia, węgielnica i cyrkiel stanowią Trzy Wielkie Światła Wolnomularstwa, regulujące wewnętrzne prawa; węgielnica ma kierować czynami, a cyrkiel wskazuje granice, których nie wolno przekraczać w stosunku do innych ludzi.
Poza „dosłownym” tłumaczeniem symboli, przedstawionych powyżej, trzeba pamiętać o ich głębokim znaczeniu ideologicznym. Zaprezentowane obiekty są dość niepozornymi przedstawicielami świata masonerii i ich obrzędowości, ale stanowią cenne źródło wiedzy i mogą przyczynić się do szerszego rozpoznania tematu działalności wolnomularzy na terenie Jeleniej Góry i okolic.
Bibliografia:
Hass Ludwik, „Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej w XVIII i XIX wieku”, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, 1982
Rzeszowski R., Tyszkiewicz J., Łaborewicz I., „Wokół jeleniogórskiego RATUSZA. Miejsca – firmy – ludzie”, Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze, Wydawnictwo AD REM, 2020
Żelasko Stefania, Huta Josephine. Secesja, Art Deco, Modernizm 1900-1950, Glasmuseum Passau 2009, s. 88-89
https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/wolnomularstwo;3997762.html
https://wolnomularstwo.pl
https://www.loge49.de/unsere-geschichte/logen-in-schlesien.html
